ΠΡΟΓΝΩΣΗ ΤΟΥ ΘΕΟΥ ΚΑΙ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ (Οσίου Θεοφάνους του Εγκλείστου)

Η πτώση των πρωτοπλάστων. Ανάγλυφο από την σαρκοφάγο του Ιούνιου Βάσσου, έπαρχου της Ρώμης, ο οποίος πέθανε το 359. Ρώμη, Μουσείο της βασιλικής του Αγίου Πέτρου.

Αρνείστε την ύπαρξη ελευθερίας στον άνθρωπο. Πιστεύετε πως όλες οι πράξεις μας υποτάσσονται σε κάποιαν αναγκαιότητα, από την οποία δεν μπορεί κανένας να ξεφύγει. Και όμως, φτάνει να εξετάσετε με προσοχή τι κάνετε μέσα σε μια η και μισή μόνο μέρα, για να διαπιστώσετε πως όλες οι ενέργειες σας, ακόμα κι εκείνες που φαινομενικά γίνονται με παρακίνηση η επιταγή άλλων, είναι εκούσιες, αύτοθέλητες. Ποιός σας ανάγκασε να έρθετε σ’ αυτή την πόλη; Εσείς δεν το αποφασίσατε; Μήπως σας έφεραν δεμένο με συρματόσχοινο;… Αυτό, λοιπόν, που ονομάζετε αναγκασμό δεν είναι τίποτα περισσότερο από αφύπνιση και παροχή αφορμής για ελεύθερη και αυτόβουλη ενέργεια. М’ αλλά λόγια, συμβαίνει συχνά oι άνθρωποι να μας προτρέπουν η οι περιστάσεις να μας οδηγούν σε κάποια συγκεκριμένη πράξη, η τελική απόφαση όμως ανήκει αποκλειστικά σ’ εμάς. Το δικαίωμα της αποφάσεως δεν μπορεί κανένας να μας το αφαιρέσει. Αυτή την ελευθερία της ψυχής δεν τη δεσμεύει ούτε ο ίδιος ο Πλάστης και Κύριος της, ο Θεός.
Οι προπάτορές μας, ο Αδάμ και η Εύα, έπεσαν. Γιατί; Θεώρησαν πως ήταν καλύτερα να μην τηρήσουν την εντολή του Θεού. Και την παρέβησαν. Το φίδι δεν ανάγκασε την Εύα να φάει τον απαγορευμένο καρπό του δέντρου της γνώσεως. Μόνο πρόταση της έκανε. Η γυναίκα βρήκε καλή την πρόταση. Αποφάσισε να κόψει τον καρπό και να τον γευθεί. Ύστερα έκανε εκείνη την ίδια πρόταση στον Αδάμ. Αποφάσισε και ο άνδρας να φάει τον καρπό. Ελεύθερα. Αβίαστα.
Το ίδιο έγινε και με το αγγελικό τάγμα του Εωσφόρου. Έπεσαν με τη θέληση τους, ύστερα από ελεύθερη προσωπική τους απόφαση, και από άγγελοι έγιναν δαίμονες. Ποιος τους ανάγκασε ν’ αποφασίσουν την ανταρσία εναντίον του Θεού; Κανένας.
Έτσι ενεργεί και κάθε άνθρωπος, κάθε ψυχή. Παρακινήσεις, υποδείξεις, εισηγήσεις και προτροπές γίνονται, βέβαια, πολλές. Συχνά, μάλιστα, είναι πολύ πιεστικές, θα έλεγα συντριπτικές. Πάντοτε, όμως, η απόφαση ανήκει στην ελεύθερη βούληση της ψυχής. Αυτή μπορεί, αν θέλει, ν’ αποφασίσει αντίθετα και σε πείσμα όλων των προτροπών.

Κλασικά είναι τα παραδείγματα των άγιων μαρτύρων της πίστεως: Τους έδειχναν, για εκφοβισμό, τα όργανα των βασανιστηρίων. Τους υπόσχονταν πλούτη και αξιώματα. Έφερναν μπροστά τους τις μανάδες, τους πατεράδες, τις γυναίκες και τα μικρά παιδιά τους ακόμα, που τους εκλιπαρούσαν με δάκρυα να κάνουν κάτι ασήμαντο -ετσι το θεωρούσαν-, να ρίξουν δηλαδή μόνο λίγο θυμίαμα στον είδωλικό βωμό. Πόσες πιέσεις, πόσοι «εξαναγκασμοί»! Εκείνοι, όμως, έμεναν αλύγιστοι. Και αποφάσιζαν να πεθάνουν! Δεν ήταν, άραγε, ελεύθεροι; Υπήρχαν, φυσικά, και κάποιοι που λύγιζαν. Μα κι αυτοί ελεύθερα αποφάσιζαν να ενδώσουν.
Πιστεύω να συνειδητοποιήσατε τώρα πως κάθε απόφαση ανήκει σ’ εμάς. Πάντοτε. Όσο για την παντογνωσία του Θεού, αύτη ούτε τις αποφάσεις μας επηρεάζει ούτε την εξέλιξη των πραγμάτων προκαθορίζει. Είναι ένα ζήτημα πού έχει αποσαφηνιστεί ικανοποιητικά προ πολλού: Ο Θεός προγνωρίζει σε κάθε περίπτωση τί θα συμβεί, ξέρει δηλαδή, ως γνώστης όχι μόνο του παρελθόντος και του παρόντος, αλλά και του μέλλοντος, ποια θα είναι η ελεύθερη απόφαση της ψυχής. Ο ίδιος, πάντως, δεν επεμβαίνει καθοριστικά στη διαμόρφωση της αποφάσεως. Άλλο πρόγνωση, λοιπόν, και άλλο προκαθορισμός.
Υπάρχουν, βέβαια, γεγονότα προκαθορισμένα από το Θεό, που αποτελούν εκφράσεις του θελήματός Του και συντελούνται σύμφωνα με το σχέδιο Του. Είναι όσα ανήκουν στην αποκλειστική εξουσία Του ως δημιουργού, προνοητή και κυβερνήτη του σύμπαντος, όπως λ.χ. η γέννηση, ο θάνατος, τα διάφορα φυσικά φαινόμενα κ.λπ. Δυστυχώς, πολλές φορές, ο άνθρωπος, επεμβαίνοντας άνομα και σ’ αυτά, διασαλεύει τη θεοχάρακτη φυσική τάξη, με ολέθριες συνέπειες για τον ίδιο και τον κόσμο. Τέτοιες επεμβάσεις, όμως, δεν αναιρούν απεναντίας επιβεβαιώνουν την ελευθερία του, της οποίας μπορεί να κάνει όχι μόνο χρήση, αλλά -αλίμονο!- και κατάχρηση.
Επανέρχομαι στο παράδειγμα της πτώσεως των πρωτοπλάστων. Ο Θεός προγνώριζε ότι θα αθετούσαν την εντολή Του -όπως θα προγνώριζε και το αντίθετο, αν αυτό συνέβαινε-, εκείνων όμως η απόφαση ήταν ελεύθερη. Ο Κύριος επιθυμούσε να μην πέσουν. Και το απέδειξε. «Μη φάτε!», τους είπε ξεκάθαρα. Δεν τους έκρυψε ούτε τη συνέπεια της παραβάσεως, συνέπεια φοβερή: θάνατος. Δεν υπάκουσαν. Ποιός, λοιπόν, φταίει; Θα με ρωτήσετε: Καλά, γιατί όμως δεν εμπόδισε την πτώση τους, γιατί, έστω, την παραχώρησε; Και σας απαντώ: Επειδή η παντοδυναμία του Θεού σταματάει εκεί όπου αρχίζει η ελευθερία του άνθρωπου. Όχι πως αύτη καθεαυτή η θεία παντοδυναμία έχει όρια, όχι βέβαια! Αλλά δεν θέλει να παραβιάσει το ανθρώπινο αυτεξούσιο, γιατί το σέβεται. Τόση, όμως, είναι η φιλανθρωπία του Κυρίου, ώστε, μετά την πτώση, έδωσε στον άνθρωπο τη δυνατότητα της αναστάσεως. Πώς; Με την ένσαρκη οικονομία του Υιού Του, που ενανθρώπησε, έπαθε, σταυρώθηκε και αναστήθηκε «δι’ ήμας τους ανθρώπους και δια την ημετέραν σωτηρίαν», όπως λέμε στο Σύμβολο της Πίστεως. Έτσι, όποιος θέλει, μπορεί να λυτρωθεί από τις συνέπειες του προπατορικού αμαρτήματος και να ζήσει αιώνια στη βασιλεία των ουρανών. Όποιος θέλει. Γιατί, και σ’ αύτη την περίπτωση, κανένα δεν αναγκάζει ο Θεός. Ελεύθερα σώζεται ή κολάζεται ο καθένας μας!
(Οσίου Θεοφάνους του Εγκλείστου, Χειραγωγία στην πνευματική ζωή, Ι. Μ. Παρακλήτου, Έκδ. ε΄, σ. 155-158).